W Polsce brak jest instytucji aresztu za długi, a sam brak terminowej spłaty długów nie stanowi przestępstwa. Nie oznacza to jednak, że prawo karne nie daje możliwości skutecznego zmotywowania dłużnika do spłaty zadłużenia. Częstokroć powstanie długu lub unikanie spłaty zadłużenia stanowić będzie czyn przestępny zagrożony karą pozbawienia wolności. Chęć uniknięcia osadzenia w zakładzie karnym stanowić może silny bodziec do spłaty zadłużenia, który wierzyciel może wykorzystać.
Jednym z typów przestępstw, który często będzie wiązać się z brakiem terminowej spłaty zadłużenia jest przestępstwo oszustwa. Polega ono na doprowadzeniu do niekorzystnego rozporządzenia swoim majątkiem przez drugą osobę poprzez wprowadzenie jej błąd lub wyzyskaniu jej błędu. Przestępstwo takie będzie popełnione np. wtedy, gdy poprzez wprowadzenie w błąd co do swojej stabilnej sytuacji finansowej, taka osoba uzyskuje pożyczkę lub odroczony termin płatności. Jest to przestępstwo popełnione najpóźniej w chwili zaciągnięcia długu.
Kolejne przestępstwa wiążą się nie tyle z zaciągnięciem długu, ile z brakiem jego spłaty. Przestępstwem jest wyzbywanie się lub ukrywanie majątku w przypadku, gdy dłużnikowi grozi niewypłacalność lub zapadło już orzeczenie sądu cywilnego ogłaszające upadłość lub nakazujące spłatę zadłużenia. Zabronione pod groźbą kary jest także udaremnianie zaspokojenia wierzycieli poprzez tworzenie nowego podmiotu gospodarczego i przenoszenia na niego swego majątku, a także umyślne lub lekkomyślne doprowadzenie do swojej niewypłacalności lub upadłości. Warto zauważyć, że przestępstwem jest także spłata jedynie niektórych wierzycieli, czym działa się na szkodę pozostałych wierzycieli.
Dla praktycznego wierzyciela ważniejsze niż surowa kara dla dłużnika powinno być odzyskanie długu. Prawo karne przewiduje szereg przepisów przewidujących dla nieuczciwego dłużnika łagodniejszą karę w przypadku spłaty lub obietnicy spłaty wierzyciela. Pierwszą z możliwości jest zwrócenie nieuczciwemu dłużnikowi uwagi, iż jego czynności stanowią przestępstwo i że od dobrowolnej spłaty wierzyciel uzależnia powstrzymanie się od złożenia zawiadomienia o przestępstwie do organów ścigania. Użycie argumentu o korzyściach wynikających ze spłaty możliwe jest także w trakcie postępowania karnego przeciwko dłużnikowi. Dłużnik powinien być zainteresowany dobrowolną spłatą zadłużenia, ponieważ daje to sędziemu podstawę do odstąpienia od wymierzenia kary takiemu dłużnikowi.
Powyższe czynności dokonywane mogą być „obok” procesu karnego i nie wymagają składania oficjalnych wniosków przez wierzyciela. Istnieje jednak także możliwość formalnego działania wierzyciela w procesie jako pokrzywdzonego przestępstwem. Pokrzywdzony uprawniony jest do złożenia w toku postępowania wniosku o naprawienie szkody. Możliwe jest także zgłoszenie przez pokrzywdzonego swojego udziału w procesie jako oskarżyciela posiłkowego. Wówczas pokrzywdzony staje się stroną postępowania i przysługuje mu wiele uprawnień, które przysługują w procesie prokuratorowi.
Czynny udział pokrzywdzonego wierzyciela w procesie jest wskazany, ponieważ gwarantuje on pełną obronę praw wierzyciela i pośredni wpływ na końcowy wyrok. Pokrzywdzony może współpracować z prokuratorem i uzgodnić wspólnie z dłużnikiem, iż zostanie złożony wniosek o warunkowe umorzenie postępowania lub o warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności z jednoczesnym nałożeniem na dłużnika obowiązku pokrycia start i utraconych korzyści, które wierzyciel poniósł na skutek przestępstwa. Pokrzywdzony działając jako oskarżyciel posiłkowy może również wnioskować w mowie końcowej o zobowiązanie dłużnika do naprawienia szkody. Ważne jest, żeby wykonując powyższe uprawnienia dochować terminów przewidzianych przez przepisy prawne. Jeżeli pokrzywdzony nie chce uczestniczyć w procesie samodzielnie, może on ustanowić pełnomocnika w osobie wybranego przez siebie adwokata.
Wyrok warunkowo umarzający postępowanie oraz orzekający karę pozbawienia wolności dla dłużnika może być bardzo korzystny dla wierzyciela. Sąd ma bowiem prawo orzec w wyroku obowiązek naprawienia przez dłużnika szkody, czyli zapłaty należności pokrzywdzonemu wierzycielowi. W przypadku braku wykonanie tego obowiązku przez dłużnika, sąd może orzec o ponownym wznowieniu postępowania lub o odwieszeniu orzeczonej kary, czego każdy dłużnik z pewnością chciałby uniknąć. Takie konsekwencje dalszego braku zapłaty będą dla wielu dłużników wystarczającą motywacją do uregulowania zaległej należności.
Autor: Krzysztof Rysz