Największy kryzys ekonomiczny ostatnich lat skłonił wiele państw, w tym również państwa członkowskie UE, do intensywnych poszukiwań możliwości łagodzenia jego negatywnych skutków dla gospodarek krajowych. W ten sposób, funkcjonujące w wielu krajach już od lat 80. XX w. programy oferujące możliwość nabycia przez obcokrajowców obywatelstwa danego państwa w zamian za poczynienie określonego rodzaju inwestycji, stały się od roku 2008 przedmiotem sporego zainteresowania. Dla państw europejskich, borykających się z problemami finansowymi, programy te stworzyły szansę na przyciągnięcie do kraju zagranicznych inwestorów, a tym samym na zwiększenie wpływów do budżetu. Zważywszy, że nabycie obywatelstwa dowolnego państwa członkowskiego UE jest równoznaczne w skutkach z możliwością korzystania z wszelkich przywilejów obywateli unijnych, stanowi to z kolei istotną zachętę dla inwestorów z obszarów położonych poza Unią Europejską, w szczególności zaś dla zamożnych obywateli Rosji, Chin, Indii i innych państw Bliskiego i Dalekiego Wschodu.
Obywatelstwo dla zamożnych
Programy przyznawania obywatelstwa w zamian za inwestycję zorientowane są na najzamożniejsze grupy społeczne. „Sprzedaż obywatelstwa” możliwa jest bowiem przy założeniu, że do dyspozycji zainteresowanego pozostaje co najmniej kilkaset tysięcy euro. W zależności od państwa, obywatelstwo nabyć można bezpośrednio, tj. wyłącznie poprzez inwestycję na określonym poziomie, lub też pośrednio – poprzez uprzednie spełnienie przesłanki stałego pobytu na terytorium tego państwa przez określony z góry okres czasu.
Procedura bezpośredniego nadawania obywatelstwa inwestorom sporego kalibru z państw obcych funkcjonuje jedynie w sześciu państwach. Rozwiązanie takie oferuje Austria, Antigua i Barbuda, Cypr, Dominika, Malta oraz St. Kitts i Nevis. Jest ona stosunkowo szybka, zajmuje bowiem średnio kilka miesięcy, jednakże poziom inwestycji sięgać może tu nawet kilku milinów euro. Stosunkowo „tańsze” obywatelstwo oferują państwa takie jak Kanada, Dominikana, Wielka Brytania czy USA, przewidują one jednak nabycie obywatelstwa w procedurze dwuetapowej. W pierwszej kolejności należy uzyskać prawo legalnego pobytu w danym państwie w postaci stosownego pozwolenia lub wizy, dopiero w drugiej zaś, po upływie średnio dwóch do pięciu lat, ubiegać się o nadanie obywatelstwa.
Obywatelstwo nadawane jest w zamian za inwestycje w państwie docelowym takie jak np. bezzwrotna darowizna na cel społeczny, rozwój działalności gospodarczej połączony z utworzeniem określonej liczby miejsc pracy, nabycie obligacji rządowych lub innych instrumentów finansowych, czy też nabycie nieruchomości o określonej wartości. Niekiedy nadanie obywatelstwa uzależniane jest również od dostatecznej znajomości języka, jak również historii, kultury i zwyczajów danego państwa. W zamian za pieniądze nowi obywatele otrzymują paszport oraz cieszą się związanymi z nim przywilejami wizowymi, a niekiedy też wynikającymi stąd ulgami podatkowymi.
Wskazuje się, że spośród państw unijnych najlepsze warunki programu „paszport za inwestycję” w trybie bezpośredniego nabycia obywatelstwa oferują, w kolejności: Malta, Cypr oraz Austria. Co istotne, w państwach tych nie ma konieczności wykazywania faktycznego pobytu wnioskodawcy na ich terytorium przez określony czas, ani też udowadniania dostatecznej znajomości obowiązującego
w nich języka urzędowego.
Darowizna dla Malty
Malta umożliwia uzyskanie obywatelstwa w ramach programu The Malta Individual Investor Programme (MIIP). Uzyskanie obywatelstwa Malty możliwe jest pod warunkiem spełnienia przez wnioskodawcę przesłanek gospodarczych takich jak ofiarowanie bezzwrotnej darowizny kwoty 650.000 EUR, przeznaczonej na wzmocnienie maltańskiej gospodarki oraz dodatkowo kwot po 25.000 EUR w przypadku objęcia obywatelstwem małżonka oraz każdego małoletniego dziecka oraz po 50.000 EUR za każdą osobę pozostającą na utrzymaniu wnioskodawcy. Konieczne jest ponadto posiadanie na Malcie miejsca stałego pobytu przez okres co najmniej 5 lat, dla którego to jednak celu, wystarczającym jest nabycie na jej obszarze nieruchomości o wartości co najmniej 350.000 EUR lub najem takiej nieruchomości za minimalną, roczną kwotę czynszu najmu w wysokości 16.000 EUR. Malta wymaga ponadto od „kandydata na obywatela” co najmniej pięcioletniej inwestycji kwoty 150.000 EUR w rządowe instrumenty finansowe.
Inwestycja na Wyspie Afrodyty
Cypr oferuje swoje obywatelstwo w zamian za inwestycję minimalnej kwoty 500.000 EUR
w prywatną nieruchomość cypryjską, z tym zastrzeżeniem, że jej zbycie dożywotnio jest wykluczone, chyba że byłaby ona zbywana w zamian za inną nieruchomość o takiej samej lub wyższej wartości. Jednocześnie wnioskodawca, bezpośrednio lub za pośrednictwem spółki, zobowiązany jest zainwestować minimalną kwotę 5 mln EUR w jeden lub kilka enumeratywnie wyliczonych sektorów gospodarczych w ramach inwestycji indywidualnej lub kwotę 2.5 mln EUR w ramach inwestycji zbiorowej (tj. w przypadku gdy kilku zainteresowanych obywatelstwem wnosi o jego nadanie, inwestując łącznie na Cyprze co najmniej 12.5 mln. EUR). Do inwestycji w zakresie wspieranych sektorów zalicza się w szczególności nabycie na rynku pierwotnym obligacji rządowych lub innych instrumentów finansowych, inwestycje w cypryjskie spółki prawa handlowego, nabycie nieruchomości cypryjskiej, lub zdeponowanie ww. środków finansowych na koncie w lokalnym banku. Minimalny okres inwestycji wynosi 3 lata.
Premia za rozwój gospodarki austriackiej
W Austrii kwestia nadania obywatelstwa w zamian za inwestycję regulowana jest w oparciu o ustawę the Austrian Citizenship Act, która stanowi, że obywatelstwo to nadawane jest w zamian za szczególne zasługi dla państwa. Przepis ten może obejmować bardzo różne przypadki, w tym również odnoszące się do kryteriów ekonomicznych. Podstawą nadania obywatelstwa może być tym samym m.in. przyczynienie się, poprzez inwestycje, do istotnego rozwoju gospodarki państwa. Kryterium to, jest co prawda mocno ocenne, jakkolwiek przyjęło się, że rozwój gospodarczy w Austrii ułatwia m.in. darowizna na cel społeczny w wysokości ok. 3 mln. EUR lub też inwestycja na poziomie 10 mln. EUR. Inwestycja taka powinna skutkować wkładem w rozwój jakościowy gospodarki, np. poprzez wprowadzanie nowych technologii lub też stworzeniem nowych miejsc pracy. Austria nie przewiduje natomiast możliwości nadawania obywatelstwa w zamian za inwestycje „pasywne”, takie jak nabycie obligacji rządowych, nieruchomości położonych na swoim terytorium itp.
Podsumowanie
Unijny paszport daje wstęp do strefy Schengen, ułatwia podróżowanie i prowadzenie biznesu, stąd cieszy się sporą popularnością wśród wschodnich inwestorów. Z uwagi na kryteria przyznawania obywatelstwa programy te przyczyniają się obecnie do stabilizowania cen nieruchomości i zwiększenia popytu na obligacje rządowe, stanowią zachętę do inwestycji zagranicznych, a tym samym przyczyniają się do dodatkowych, niemałych wpływów do budżetów krajowych. Naturalizowani obywatele decydują się niekiedy na osiedlenie w nowej ojczyźnie, gdzie inwestują kapitał tworząc przedsiębiorstwa, a co za tym idzie – nowe miejsca pracy, płacą też miejscowe podatki. Rozwiązanie takie, mimo wielu korzyści, wiąże się jednak również z pewnym ryzykiem – wolnym wstępem na teren całej Unii Europejskiej dla osób rekrutowanych według kryterium zasobności portfela, stąd Komisja Europejska z dystansem traktuje, niemal powszechny już, proceder „handlu paszportowego”. Kwestia naturalizacji obcokrajowców wciąż objęta jest jednak dyskrecjonalną władzą państw członkowskich UE. Polska pozostaje dziś jednym z nielicznych państw, które swego obywatelstwa nie sprzedadzą, bez względu na cenę.